1. Sự thật đau lòng
Ngay cả mình cũng đang đào tạo cho team content tuân thủ quy tắc của nền tảng để có được những video viral,…
Mà… quy tắc của nền tảng là gì:
– Clip ngắn khiến người dùng lướt liên tục
– Làm nội dung để người xem không kịp suy nghĩ, khiến họ phải xem lại 1 lần nữa (tối ưu watch time) và có thể cuối cùng cũng chẳng hiểu gì
– Khiến người dùng nghiện, kích thích sản sinh dopamin
Chính những nội dung này tạo thói quen tiêu thụ nhưng không phân tích, xem xong là quên, không có tư duy phản biện, không hình thành suy nghĩ sâu.
Có những nội dung điều hướng đến nỗi, người xem răm rắp nghe và làm theo như bị thôi miên (CTA – kêu gọi hành động), kiểu như “chúng mày chỉ việc làm theo CTA, còn việc phân tích và tư duy thì trong video này đã có đủ rồi, chúng mày không cần làm thế nữa”
2. Lạm dụng AI vô tội vạ
Mình vừa đọc lại đoạn cap màn hình của một người em.
Một người kể: “ổng giờ cái gì cũng AI, đến lúc cần kinh nghiệm thực chiến cũng dùng AI. Giờ ổng lười suy nghĩ lắm, em chán chả thèm hỏi nữa”.
Dùng AI thường xuyên (và dùng để thay thế tư duy), mỗi lần gặp vấn đề, họ lại hỏi chatbot. Mỗi lần cần quyết định, họ phụ thuộc vào “gợi ý auto-generated” của AI.
Mình không phản đối AI. Mình đang viết bài này với sự trợ giúp của AI.
Nhưng cẩn thận với tư duy: “Thối não chỉ áp dụng cho những người không chịu sử dụng não, tôi biết tôi đang làm gì”
Đây là “Ảo ảnh về sự thành thạo” (Illusion of Mastery) là một hiện tượng khi một người tin rằng họ đã nắm vững một kỹ năng hoặc kiến thức nào đó chỉ vì họ hiểu về nó một cách lý thuyết, nhưng thực tế lại không thể áp dụng hoặc thực hành thành công.
Nói cách khác, họ có vẻ như hiểu, nhưng khi đối mặt với thử thách thực tế, họ lại bộc lộ sự thiếu hụt kiến thức hoặc kỹ năng
Đọc bài này để hiểu về sự khác biệt giữa thành thạo công cụ và thành thạo kĩ năng, tức là nhiều người tin rằng chỉ cần có công cụ, phần mềm, thiết bị đắt tiền… là sẽ thành thạo, chuyên nghiệp hoặc đạt đẳng cấp cao. Nhưng sự thật là: công cụ chỉ là một phần – kỹ năng, tư duy, và kinh nghiệm mới quyết định sự thành công.
Nội dung chính như sau:
1. Marketing tạo ra “ảo tưởng kỹ năng” (Marketing False)
Người dùng bị dụ rằng: mua công cụ = có kỹ năng.
Đây là chiến lược đánh vào tâm lý shortcut, muốn giỏi nhanh, muốn thành công mà không phải rèn luyện.
2. Ví dụ minh họa đa lĩnh vực:
Nhiếp ảnh: Máy ảnh xịn không biến bạn thành nhiếp ảnh gia – thiếu “con mắt nghệ thuật”, kỹ thuật hậu kỳ và tư duy kể chuyện, bạn chỉ là người cầm máy.
Đua xe: Xe đắt tiền không thay thế được phản xạ, bản lĩnh, khả năng đọc địa hình và chiến thuật.
Sản phẩm cao cấp (luxury): Người ta mua để “trông có vẻ thông minh, sáng tạo, đẳng cấp”, nhưng năng lực thật không đi kèm theo chiếc túi hay cuốn sổ tay thủ công.
Công cụ kỹ thuật (cybersecurity, AI tools, web scanner, etc.): Người không có kỹ năng sử dụng thì dù có phần mềm tối tân cũng không thể khai thác hiệu quả, thậm chí lộ điểm yếu.
3. Mô hình đánh lừa:
Công cụ được trình diễn trong môi trường “dàn dựng dễ dãi” (lab/demos), khiến người dùng tưởng rằng kết quả thật sẽ đơn giản như vậy.
Khi dùng thật thì: lỗi phát sinh, bảo mật cao, hệ thống thực tế phức tạp → người dùng vỡ mộng.
4. Khách hàng không mua công cụ – họ mua cảm giác được “lên đẳng cấp”
Câu chuyện những chiếc máy ảnh DSLR nặng nề vẫn còn xuất hiện vì… khách tin “máy to = chuyên nghiệp”.
Marketing đánh vào nhu cầu được nhìn nhận như một người tài giỏi, dù kỹ năng chưa theo kịp.
5. Chuyển biến mới – Thị trường đang tỉnh ra
Người dùng ngày nay thông minh hơn, có khả năng kiểm tra chéo, tìm hiểu và tự học, nhờ AI và cộng đồng.
Các công ty không thể “bán ảo” mãi được, mà phải bán thật: hướng dẫn, giáo dục, rèn luyện kỹ năng thật.
6. Kết luận:
Công cụ không làm nên người giỏi.
Sự thành thạo đòi hỏi: kỹ năng con người, tư duy phản biện, sự luyện tập và hiểu biết ngữ cảnh.
Khi nhận ra điều này, người dùng sẽ thoát khỏi ảo tưởng, và ngành sẽ buộc phải thay đổi.
“Mastery is built, not bought.”
(Sự thành thạo là thứ phải rèn, không thể mua.)
Đọc thêm tại: https://www.e-spincorp.com/the-illusion-of-mastery-when-tools-overshadow-skill
3. Chúng ta đã dạy nhau cách tiết kiệm năng lượng trí tuệ, bằng cách giao hết cho công nghệ
Hệ quả:
– Lười viết – lười suy nghĩ
– ngộ độc nội dung
– Phán xét sai – Nhận thức sai – Hành động sai
– Mất khả năng tư duy độc lập (như 1 học sinh tiểu học đang được hỏi về vi phân và tích phân vậy)
– hùa (mình mới dính quả phốt hùa, xem dưới comment)
– đánh đổi tư duy lấy sự tiện lợi
– từ người tự chủ thành người thụ động
– mất khả năng phản xạ (ví dụ: 1 sinh viên đại học nhờ chatgpt viết luận, khi thầy hỏi thì chỉ biến ú ớ trả lời một cách vô tri rồi chờ thầy châm chước cho qua môn – đây là trường hợp của chính bản thân mình khi quay lại học đại học trong thời gian gần đây)
4. Kết luận
Đây là bài viết về 1 chủ đề khá liên quan là vụ việc cháu bé áo đen trong tình huống người bạn bị đuối nước ảnh hưởng bởi nội dung ngắn – trend – các nội dung độc hại:
Một giả thuyết về thằng bé áo đen – và về những đứa trẻ lớn lên trong thế giới bị bẻ vụn
Tôi không định viết gì về vụ việc, nhưng sau khi xem clip và đọc các bình luận, tôi muốn ghi lại một giả thuyết – không phải để kết luận, mà để hiểu một hiện tượng.
Trong đoạn video lan truyền, hai đứa trẻ (áo trắng và áo đỏ) đã nhảy xuống một ao nước đục, và dường như đã tử vong. Cùng lúc đó, một đứa bé mặc áo đen đứng trên bờ, không nhảy theo, cũng không bỏ chạy, mà vừa kêu cứu vừa gào thét nhiều câu rất kỳ quặc.
Nếu chỉ xem lướt qua, có người sẽ phẫn nộ bảo nó vô cảm, có người thì nghĩ nó bị sốc tâm lý nên hoảng loạn, thậm chí có người nghi ngờ nó cố tình không cứu.
Nhưng nhìn kỹ hơn, tôi nghĩ nó là hiện thân của một đứa trẻ bị “lập trình não” bởi TikTok, YouTube Shorts – những nội dung giải trí ngắn, vô nghĩa, phi logic nhưng gây nghiện. Não bị “đứt mạch phản ứng” – vì đã quen với mô hình clip ngắn Cái đáng sợ không phải là nó không biết bạn mình sắp chết. Nó biết. Nó có hét lên “có ai không, cứu”, “chú ơi”, “trình là gì”, rồi cả “chết mẹ mày chưa” – một câu mà ở ngoài đời, ít ai thốt ra khi thấy bạn mình chết đuối.
Nó vừa gào, vừa cười, vừa diễn, vừa chạy đi rồi lại quay lại, vừa cầu cứu rồi lại quay ra tự nói những câu rất giống trend TikTok. Đó là não bị vỡ mạch. Một phản ứng không thể duy trì quá vài giây, bị cắt vụn bởi thói quen tiêu thụ các nội dung không liền mạch – nơi mà hành vi nhảm nhí, lố bịch và kịch tính là mặc định.
Đứa bé không phân biệt nổi cái chết thật với một video giả tưởng. Và ngay trong lúc bạn mình đang vùng vẫy dưới nước, nó đã vô thức bật ra những câu hát từ trend “Trình là gì” – một bài của Hiếu Thứ Hai đang phổ biến trong hàng nghìn clip nhảm, chế hài, ghép cảnh hỗn độn. Nó có gọi người lớn, nhưng chỉ được vài giây, rồi não nó lại trượt sang một vùng phản xạ khác: vùng phản xạ học từ các clip.
Như thể nó không biết phải làm gì tiếp theo nếu không có kịch bản hoặc hiệu ứng tiếng động quen thuộc của mạng xã hội.
Chúng ta đã để con cái mình “sống trong màn hình” mà không biết Tôi từng vào một số gia đình, thấy bố mẹ cho con xem TikTok lúc ăn, xem lúc ngủ, xem cả ngày, từ những clip “bình thường” như vợ chồng giả vờ giận nhau, đến những đoạn cắt ghép vô nghĩa chỉ để câu view.
Không ai dạy bọn trẻ rằng đó chỉ là trò giả vờ, càng không ai ngắt dòng dữ liệu liên tục đổ vào đầu chúng.
Chúng lớn lên với một thế giới ảo, phi logic nhưng rất thật với chúng, nơi mọi thứ chỉ kéo dài 15 đến 30 giây, gây sốc là chính, và không cần kết luận.
Đến một lúc, chúng không thể phân biệt nổi giữa thật và giả nữa. Tôi không khẳng định đứa bé áo đen là ví dụ điển hình — vì tôi không sống trong gia đình em.
Nhưng phản ứng ấy rất giống với những khuôn mẫu tâm lý được mô tả trong nhiều nghiên cứu về trẻ em lớn lên trong môi trường thiếu tương tác cảm xúc.
Nếu có cơ hội khảo sát một số lượng gia đình đủ lớn, tôi tin rằng mối liên hệ này sẽ hiện ra rõ hơn.
Đây không phải lỗi của riêng đứa trẻ đó Nếu em lớn lên trong một gia đình không nói chuyện với nhau, chỉ bật điện thoại, mở clip nhảm mỗi ngày – thì em là sản phẩm của môi trường đó.
Chúng ta đã nhường quyền dạy trẻ cho những video vô tri, rồi đến lúc gặp bi kịch, lại đổ lỗi cho đứa trẻ. Tôi chỉ muốn nói: không phải đứa bé đó có vấn đề. Mà cả một thế hệ đang như thế. Và có thể, chúng ta mới là người phải tự nhìn lại
“AI không làm bạn ngu đi. Nhưng đừng dùng nó như cái nạng trong khi bạn không bị què”